ব্ৰহ্মৰ জাগতিক আৰু অতিজাগতিক আদৰ্শ (Cosmic and Acosmic Ideal of Brahman)

ব্ৰহ্মৰ জাগতিক আৰু অতিজাগতিক আদৰ্শ

(Cosmic and Acosmic Ideal of Brahman)

উপনিষদত ব্ৰহ্মই পৰমসত্তা৷ জগতৰ সমস্ত বিষয়, জৈৱিক আৰু অজৈৱিক, ভৌতিক আৰু অভৌতিক, জড় আৰু চেতন সমস্ত বিষয়ৰ অন্তৰালত থকা মূল সত্তাটোৱে হৈছে ব্ৰহ্ম৷ ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য জগত আৰু অতীন্দ্ৰিয় জগত সকলোতে পৰমব্ৰহ্ম বিদ্যমান৷ এই ফালৰ পৰা বিচাৰ কৰি উপনিষদত ব্ৰহ্মৰ যথাৰ্থ স্বৰূপ নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে৷ উপনিষদৰ ব্ৰহ্মতত্ত্ব ভালদৰে অনুধাৱন কৰিলে আমি ইয়াৰ দুই ধৰণৰ আদৰ্শ পাওঁ– জাগতিক [Cosmic] আৰু অতিজাগতিক [Acosmic]৷ প্ৰথম আদৰ্শত বিশ্বজগতৰ সকলো বিষয়কে সামৰি লৈ ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ ব্যাখ্যা কৰা হৈছে আৰু দ্বিতীয় আদৰ্শত জগতৰ অতীত অতীন্দ্ৰিয় কথাবোৰৰ আধাৰত ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ ব্যাখ্যা কৰা হৈছে৷

উপনিষদত ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ উপলব্ধি কৰা হৈছিল জাগতিকভাৱে আৰু ইয়াৰ সমাধান লাভ কৰা হৈছিল অতিজাগতিকভাৱে৷ জগতৰ মূল তত্ত্ব সম্পৰ্কীয় সমস্ত প্ৰশ্নৰ উত্তৰত পৰমসত্তাৰ [Absolute] ধাৰণা ব্যক্ত কৰা হৈছে আৰু পৰমসত্তা হৈছে ব্ৰহ্ম৷ উপনিষদ মতে, জগত অসীম সত্তা ব্ৰহ্মৰ পৰাই উৎপত্তি হৈছে৷ এই নিত্য সত্তাৰ অনুশাসনতে সূৰ্য আৰু চন্দ্ৰ নিজ নিজ স্থানত অৱস্থিত৷ এই অবিনাশী সত্তাৰ নিয়মতে স্বৰ্গ আৰু পৃথিৱী নিজ নিজ স্থানত স্থিত৷ এই অসীম সত্তাৰ জাগতিক নিয়ম [cosmic order] অনুসৰি দণ্ড, মিনিট, ঘণ্টা, দিন, ৰাতি, পক্ষ, মাহ, ঋতু আৰু বৰ্ষ পৰিকল্পনা অনুসাৰে নিজ নিজ কাৰ্য সম্পাদন কৰে৷ এই অবিনাশী সত্তাৰ নিয়মতে কিছুমান নদ-নদী হিমালয়ৰ দৰে পৰ্বতৰ পৰা নিৰ্গত হৈ নিজৰ স্বাভাৱিক গতিৰে বৈ থাকে৷ বালাকিয়ে [Balaki] ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ ব্যখ্যা কৰিবলৈ গৈ কৈছে যে, ব্ৰহ্ম সূৰ্যত স্থিত পুৰুষ [আদিত্যপুৰুষ], ইয়াৰ পিছত ক্ৰমশঃ চন্দ্ৰ, পোহৰ, আকাশ, বায়ু, অগ্নি, পানীত স্থিত পুৰুষ পোৱা গৈছে৷ আকৌ, ব্ৰহ্ম হ’ল মন, ছাঁ, প্ৰতিধ্বনি আৰু শৰীৰত স্থিত পুৰুষ৷ কিন্তু ব্ৰহ্ম কেৱল এইখিনিয়ে নহয়৷ বালাকিয়ে এইটো স্বীকাৰ কৰিছে যে, তেওঁ ইয়াতকৈ আৰু একো নাজানে৷ ব্ৰহ্ম সত্যৰ সত্য, ‘সত্যস্য সত্যম্‌’৷ ব্ৰহ্ম সকলো সত্তাৰে মূল স্ৰোত৷ তৈত্তিৰীয় উপনিষদত কোৱা হৈছে যে, ‘‘য’ৰ পৰা এই সমস্ত সত্তাৰ জন্ম হৈছে, জন্ম লোৱাৰ পিছত য’ত জীৱিত থাকে, আৰু য’ত মৃত্যুৰ পিছত গমন কৰা হয়, সেই সত্তা হ’ল ব্ৰহ্ম’’৷

কিন্তু ব্ৰহ্ম কেৱল জাগতিক তত্ত্বই নহয়, তেওঁ অতিজাগতিক সত্তাও৷ জড়দ্ৰব্যৰ মূল তত্ত্বৰ ৰূপত ব্ৰহ্মক পোৱা গ’লেও ইয়ে ব্ৰহ্মৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ নহয়৷ বৌদ্ধিক চেতনাই ব্ৰহ্ম৷ মানুহ পূৰ্ণ নহয়৷ কাৰণ মানুহ অসংগতি আৰু দ্বৈতভাৱত গ্ৰস্থ৷ মানুহৰ ভিতৰত অৱশ্যে এনে শক্তি আছে যিয়ে সত্যক স্ব-ৰূপত জানিব পাৰে৷ গতিকে জড়, জীৱন, মন আৰু বৌদ্ধিক চেতনাৰ পৰিণতি ঘটে আনন্দত৷ মানুহে অৱশেষত এনে সত্য লাভ কৰে যে, পৰমানন্দই আদিতত্ত্ব৷ ইয়াতে মানুহৰ সকলো অনুসন্ধানৰ সমাপ্তি ঘটে৷ উপনিষদত মতে, সকলো নিম্নতৰ সত্তাৰ অন্তৰালত এক সৰ্বোচ্ছ ঐক্য আছে৷ এই সৰ্বোচ্ছ সত্তাই ব্ৰহ্ম৷ ব্ৰহ্ম সত্যম্‌, জ্ঞানম্‌ আৰু অনন্তম‌৷

উপনিষদত এইটো প্ৰতিপাদিত কৰা হৈছে যে, ব্ৰহ্ম সকলো সত্তাৰে মূল, সকলো অস্তিত্বৱান সত্তা ব্ৰহ্মকে লাভ কৰিব বিচাৰে, কিন্তু ব্ৰহ্ম স্বয়ং-সম্পূৰ্ণ, তেওঁ কাকো পাব নিবিচাৰে, তেওঁৰ কোনো প্ৰয়োজন নাই৷ ব্ৰহ্মই সকলো বস্তুৰ মূল উৎস, ব্ৰহ্মই বৌদ্ধিক নীতি, মন, প্ৰাণ আৰু শৰীৰৰ দ্ৰষ্টা৷ ব্ৰহ্ম হৈছে সেই নীতি য’ত ভৌতিকবাদ, জীৱতত্ত্ব, মনস্তত্ত্ব, তৰ্কশাস্ত্ৰ, নীতিশাস্ত্ৰ আৰু কলাৰ ঐক্য স্থাপিত হয়৷ ব্ৰহ্ম হ’ল আত্মাহীন ভূতদ্ৰব্যৰ পৰা আৰম্ভ কৰি দেৱতা পৰ্যন্ত, সকলো বস্তু আৰু সত্তাৰ সুব্যৱস্থিত জাগতিক সত্তা৷

ব্ৰহ্ম কেৱলমাত্ৰ এক বিশিষ্টহীন পৰমসত্তা নহয়৷ তেওঁ সমস্ত জগত৷ বায়ুক ব্ৰহ্মৰ প্ৰকাশ বুলি কোৱা হৈছে৷ শ্বেতাশ্বতৰ উপনিষদত কোৱা হৈছে যে, ব্ৰহ্ম পশু, পক্ষী, ইতৰ, বৃদ্ধ, বালক, বালিকা আদি সকলোৱে৷ ব্ৰহ্মই জগতক ধাৰণ কৰে আৰু সকলো ব্যক্তিৰে আত্মা৷ পৰলৌকিক অতীন্দ্ৰিয়তা আৰু লৌকিক সৰ্বব্যপকতা এই দুয়োটাই ব্ৰহ্মৰ সৰ্বোচ্ছ ৰূপ৷ প্ৰথম ৰূপত কোনো ধৰণৰ লৌকিক বিভিন্নতা নাথাকে, কিন্তু দ্বিতীয় ৰূপত লৌকিক বিভিন্নতা কাম কৰে৷

ব্ৰহ্ম নিগুৰ্ণ আৰু সগুণ৷ কিন্তু সগুণ আৰু নিগুৰ্ণ ব্ৰহ্ম এক আৰু অভিন্ন৷  সগুণ ব্ৰহ্মই ঈশ্বৰ৷ আমাৰ ওচৰত ব্ৰহ্মৰ তিনিটা ধাৰণা আছে--- পৰমসত্তা হিচাপে ব্ৰহ্ম, সৃজন শক্তিৰূপী ঈশ্বৰ আৰু জগতত ব্যাপ্ত ঈশ্বৰ৷ কিন্তু এই তিনিটা পৃথক সত্তা নহয়৷ এই ক্ৰম তৰ্কীয়ভাৱে সজোৱা হৈছে৷ এইদৰে সত্তাৰ চাৰিটা অৱস্থা পোৱা যায়--- নিৰপেক্ষ ব্ৰহ্ম, সৃজনাত্মাক শক্তি ঈশ্বৰ, বিশ্বাত্মা বা হিৰণ্যগৰ্ভ আৰু জগত৷ উপনিষদত পৰমসত্তা ব্ৰহ্মৰ অখণ্ড স্বৰূপক এইদৰে ব্যাখ্যা কৰা হৈছে৷

মাণ্ডুক্যোপনিষদ মতে, ব্ৰহ্ম হ’ল ‘চতুষ্পাদ’ আৰু ইয়াৰ চাৰি তত্ত্ব হ’ল--- ব্ৰহ্ম, ঈশ্বৰ, হিৰণ্যগৰ্ভ আৰু বিৰাজ৷ তৈত্তিৰীয় উপনিষদত ‘ত্ৰিসুপৰ্ণ’ ধাৰণাৰ দ্বাৰা ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ ব্যক্ত কৰা হৈছে--- বিৰাজ, হিৰণ্যগৰ্ভ আৰু ঈশ্বৰ৷ নিৰপেক্ষ সত্তা যেতিয়া নিজৰ স্ব-ৰূপত থাকে, সৃষ্টিৰ পৰা স্বতন্ত্ৰ থাকে, তেতিয়া তাক ব্ৰহ্ম বুলি কোৱা হয়৷ যেতিয়া তেওঁ নিজকে বিশ্বজগত ৰূপে প্ৰকাশ কৰে, তেতিয়া তাক বিৰাজ বোলা হয়৷ যেতিয়া তেওঁ বিশ্বজগতত গতিশীল আত্মাৰ ৰূপত চিন্তা কৰা হয়, তেতিয়া তেওঁ হিৰণ্যগৰ্ভ৷ আৰু যেতিয়া তেওঁক বিশ্বৰ স্ৰষ্টা, ৰক্ষক আৰু সংহাৰকৰ্তা ৰূপে চিন্তা কৰা হয়, তেতিয়া তেওঁক ঈশ্বৰ বোলে৷ ঈশ্বৰৰ এই তিনিটা কাৰ্যক যেতিয়া আমি পৃথকে বিবেচনা কৰোঁ তেতিয়া তেওঁ ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু মহেশ্বৰ বা শিৱত পৰিণত হয়৷ এয়াই ব্ৰহ্মৰ অতিজাগতিক আদৰ্শ৷

ব্ৰহ্মৰ স্বৰূপ নঞৰ্থক৷ ব্ৰহ্ম সৎ বা অসৎ এটাও নহয়৷ ব্ৰহ্ম কেৱল সৎ, চিৎ আৰু আনন্দ স্বৰূপ৷ আত্মাসত্তা, আত্মচেতনা আৰু আত্মানন্দ এক আৰু অভিন্ন৷ ব্ৰহ্ম পূৰ্ণ সত্তা, তেওঁৰ কোনো অনস্তিত্ব নাই; ব্ৰহ্ম পূৰ্ণ চেতনা, তেওঁৰ কোনো জড়তা নাই; ব্ৰহ্ম পূৰ্ণ আনন্দ, তেওঁৰ কোনো দুখ নাই, ব্ৰহ্মত আনন্দৰ কোনো অভাৱ নাই৷

গতিকে দেখা যায় যে, জাগতিক আৰু অতিজাগতিক আদৰ্শক সামৰি ব্ৰহ্মৰ চাৰিটা দিশ আছে--- [ৰ] অতীন্দ্ৰিয় সৰ্বব্যাপক সত্তা, যি যিকোনো মূৰ্ত সত্তাৰ পূৰ্বৱৰ্তী; [২] সমস্ত বিভিন্নতাৰ কাৰণ ৰূপী সত্তা; [৩] জগতৰ অন্তৰতম সাৰসত্তা; আৰু [চ্ছ্ৰ] ব্যক্ত জগত৷ একে পৰমব্ৰহ্মত এই চাৰিটা ৰূপ সদায় সমৰূপত উপস্থিত থাকে৷