লাইৱনিজৰ মনাড বা দ্ৰব্যতত্ব (Leibnitz's Monad or theory of substance)

লাইৱনিজে দ্ৰব্যৰ সংজ্ঞাত কৈছে, ‘‘A substance is a being that is capable of action.’’ অৰ্থাৎ ‘‘দ্ৰব্য হৈছে এনে সত্তা যি স্বাধীনভাৱে ক্ৰিয়া কৰিবলৈ সমৰ্থ’’৷ দ্ৰব্য ক্ৰিয়াশীলতাৰ উৎস– কেৱল আত্ম-ক্ৰিয়াতেই শক্তিৰ পৰিচয় পোৱা যায়৷ গতিকে দ্ৰব্য আত্ম-ক্ৰিয়াশীল শক্তি [self-acting force]৷ লাইৱনিজৰ মতে, ক্ৰিয়াশীলতাৰ উৎসৰূপে দ্ৰব্য কেতিয়াও জড়পদাৰ্থ হ’ব নোৱাৰে৷ যি আত্ম-সক্ৰিয়া সি চেতন৷ গতিকে দ্ৰব্য হৈছে চেতনপদাৰ্থ৷ দ্ৰব্য যৌগিক নহয়; দ্ৰব্য হৈছে সৰল, অবিভাজ্য আৰু অংশহীন৷ কোনো জড়পদাৰ্থই, যেনেকৈ পৰমাণু [atoms], অতি ক্ষদ্ৰ হ’লেও অবিভাজ্য হ’ব নোৱাৰে৷ কাৰণ জড়বস্তু মাত্ৰেই বিস্তাৰযুক্ত; গতিকে পৰমাণু যিমানেই ক্ষদ্ৰ নহওক পৰমাণুৰো বিস্তাৰ আছে৷ আকৌ, গণিতৰ বিন্দু একক ৰূপে অবিভাজ্য– কিন্তু তাৰ পৰিমাণ নাই বাবে সি অবাস্তৱ৷ সেইকাৰণে একমাত্ৰ চেতন পদাৰ্থই অবিভাজ্য– বাস্তৱ আৰু কল্পনাতো চেতন পদাৰ্থৰ বিভাজন সম্ভৱ নহয়৷ লাইৱনিজৰ দৰ্শনত এনেকুৱা চেতন পদাৰ্থ, যি সক্ৰিয় কৰ্তাৰূপে অস্তিত্বশীল, সিয়ে প্ৰকৃতপক্ষে দ্ৰব্য৷ এনেকুৱা চেতন দ্ৰব্যক লাইৱনিজে ‘মনাড’ [Monad] বা চিৎপৰমাণু বুলি অভিহিত কৰিছে [‘Monad’ এটা গ্ৰীক শব্দ যাৰ অৰ্থ ‘ঐক্য’ বা ‘একত্ব’]৷ এই মনাড বা চিৎপৰমাণু জগতৰ সমস্ত বস্তুৰ মূল উপাদান আৰু লাইৱনিজৰ মতানুসাৰে কেৱলমাত্ৰ মনাডকে দ্ৰব্য বুলি অভিহিত কৰা যায়৷ মনাড বা চিৎপৰমাণু সংখ্যাত অসংখ্য৷ সেইকাৰণে লাইৱনিজে ডেকাৰ্টৰ তিনি দ্ৰব্যৰ ধাৰণা আৰু স্পিনোজাৰ একক দ্ৰব্যৰ ধাৰণাক খণ্ডন কৰি কৈছে দ্ৰব্য অসংখ্য৷ মনাড বা দ্ৰব্য অসংখ্য বুলি বিশ্বাস কৰা বাবে লাইৱনিজ বহুত্ববদী [pluralist] হিচাপে পৰিচিত৷ আনফালে, লাইৱনিজৰ দ্ৰব্যতত্ত্বত চেতন বা আধ্যাত্মিক দ্ৰব্যৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ কৰা বাবে তেওঁৰ মতবাদ আধ্যাত্মিক [spiritualist] মতবাদ হিচাপে খ্যাত৷ আকৌ, প্ৰতিটো মনাড চেতন বা আত্মাসম বাবে লাইৱনিজৰ দ্ৰব্যতত্ত্বক চিৎ-সৰ্বস্ববাদ বা সৰ্বাত্মাবাদ [pan-psychism] বোলা হয়৷ 

     

      মনাডবোৰ অসংখ্য যদিও এটা আনটোৰ পৰা স্বতন্ত্ৰ৷ মনাডবোৰ স্বয়ংক্ৰিয়, স্বাধীন আৰু অন্যনিৰেপক্ষ৷ মনাডবোৰ চেতন পদাৰ্থ– এক আধ্যাত্মিক একক৷ মনাডবোৰ সৰল, অবিভাজ্য আৰু নিৰংশ৷ কাৰণ চেতনাৰ বিভাজন বা অংশ সম্ভৱ নহয়৷ প্ৰত্যেক মনাড অনন্ত শক্তিসম্পন্ন– সমগ্ৰ জগতক প্ৰতিবিম্বিত কৰাৰ ক্ষমতা প্ৰত্যেক মনাডতে সুপ্তভাৱে থাকে৷ 

     মনাডৰ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য হ’ল– প্ৰত্যেক মনাড গবাক্ষবিহীন বা বাতায়নহীন [windowless]৷ অৰ্থাৎ মনাডৰ ভিতৰত প্ৰৱেশ বা নিৰ্গমনৰ কোনো পথ নাই৷ প্ৰত্যেক মনাডৰ মাজত আভ্যন্তৰীণ ক্ৰিয়া আছে আৰু এটা মনাডৰ ক্ৰিয়া আনটো মনাডক প্ৰভাৱিত কৰিব নোৱাৰে৷ 

   

     লাইৱনিজৰ মতে, মনাডবোৰৰ মাজত এক ধাৰাবাহিক ঐক্য আছে৷ অৱশ্যে, দুটা মনাড সম্পূৰ্ণৰূপে এক বা অভিন্ন নহয়৷ মনাডবোৰৰ মাজত ক্ৰিয়াশক্তিৰ তাৰতম্য বা পাৰ্থক্য আছে আৰু সেই অনুসাৰে মনাডবোৰৰ প্ৰত্যক্ষণ স্পষ্ট বা অস্পষ্ট হয়৷ কোনো মনাড কম সক্ৰিয় আৰু কোনো মনাড বেছি সক্ৰিয়৷ যি মনাড কম সক্ৰিয় তাৰ চেতনা কম স্পষ্ট আৰু যি মনাড বেছি সক্ৰিয় সেই মনাডৰ সক্ৰিয়তা বেছি স্পষ্টতৰ৷ এই দিশৰ ওপৰত গুৰুত্ব দি লাইৱনিজে মনাডবোৰ তিনিটা স্তৰত [grades] ভাগ কৰিছে– অচেতন [unconscious], সচেতন [conscious] আৰু আত্মসচেতন [self-conscious]৷ অচেতন মনাড হ’ল বিভিন্ন জড়পদাৰ্থ আৰু উদ্ভিদ; সচেতন মনাড হ’ল ইতৰ জীৱ বা প্ৰাণী; আৰু আত্মসচেতন মনাড বুলিলে মানৱাত্মাক [human soul] বুজোৱা হয়৷ ক্ৰমবিন্যাসৰ সৰ্বোচ্ছ স্তৰত আছে ঈশ্বৰ-মনাড আৰু ঈশ্বৰ-মনাড পৰিপূৰ্ণ সক্ৰিয় মনাড৷ ঈশ্বৰ-মনাডৰ প্ৰত্যক্ষণ আৰু চেতনা অনন্ত আৰু অসীম৷ দ্ৰব্যৰূপে ঈশ্বৰ-মনাডেই সকলো প্ৰকাৰৰ মনাডৰ ভিতৰত শ্ৰেষ্ঠ মনাড [Highest Monad or Queen Monad] আৰু অন্যান্য মনাডৰ স্ৰষ্টা৷ ঈশ্বৰ মনাড হ’ল ‘মনাডৰ মনাড’ [Monad of monads]৷ 

        লাইৱনিজৰ মতানুসাৰে মনাডবোৰৰ বিশিষ্টতা আৰু ব্যক্তিত্বৰ বাবে প্ৰতিটো মনাডেই স্বাধীন আৰু কোনোৱে কাৰো ওপৰত ক্ৰিয়া কৰিব নোৱাৰে৷ অৱশ্যে, এটা মনাডৰ মাজত পৰিৱৰ্তন ঘটিলে অৰ্থাৎ জগত সম্পৰ্কে কোনো প্ৰত্যক্ষণ বা চিন্তন প্ৰতিবিম্বিত হ’লে অন্য মনাডৰ মাজত এনেকুৱা প্ৰত্যক্ষণ বা চিন্তনৰ প্ৰতিফলন ঘটে৷ এই বিষয়টোক ব্যাখ্যা কৰাৰ বাবে লাইৱনিজে ‘পূৰ্বপ্ৰতিষ্ঠিত শৃংখলাৰ’ [Pre-established Harmony] কথা উল্লেখ কৰিছে৷ লাইৱনিজৰ মতে, ঈশ্বৰ বা সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ মনাড অন্যান্য মনাডবোৰক পূৰ্বৰে পৰা এনেদৰে শৃংখলাবদ্ধ কৰিছে যে, বিভিন্ন মনাডবোৰৰ ঘটনা-প্ৰবাহৰ মাজত সামঞ্জস্য দেখা যায়৷ ঈশ্বৰ প্ৰতিটো মনাডৰ মাজত এনে গুণ আৰোপ কৰিছে যাৰ ফলত প্ৰতিটো মনাডত স্বতঃস্ফূত বিশ্বজগত প্ৰতিফলিত হয়৷ এই পূৰ্বপ্ৰতিষ্ঠিত শৃংখলা অনুসাৰে এটা মনাডৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলত অন্য মনাডৰ মাজতো পৰিৱৰ্তন সাধিত হয়৷ পৰস্পৰৰ মাজত এই পৰিৱৰ্তনৰ ফলত একেই ৰকমৰ ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি হয়৷